[Mega Story] Di tích "Đất sụp Bù Na" - hơn 100 năm bị lãng quên?

Trong quá trình tìm tài liệu nghiên văn hóa của người đồng bào dân tộc S’tiêng ở Bình Phước, chúng tôi phát hiện trong tài liệu "Vấn đề dân tộc ở Sông Bé 1985" của tác giả Mạc Đường (chủ biên), khi đề cập về dân số của người S’tiêng ở Phước Long năm 1971, tác giả có nhắc đến tài liệu "Non nước Phước Long”, xuất bản năm 1972 của tác giả Lưu Ty.

Tìm đọc hết các tài liệu sưu khảo này, một điều rất bất ngờ thấy cuốn sách đề cập đến sự kiện "đất sụp Bù Na" (Bunard) mà trước đó tôi đọc khá nhiều tài liệu viết về người S’tiêng, tiếp xúc rất nhiều với già làng, nhưng chưa thấy tài liệu nào viết, già làng nào kể về câu chuyện "đất sụp".

Tác giả Cửu Long Giang và Toan Ánh trong “Cao Nguyên Miền Thượng” viết năm 1974 cũng nghiên cứu về người S’tiêng, nhưng không thấy chi tiết nào đề cập đến nội dung "đất sụp Bunard".

Từ 1997 đến 2011, khi làm đại biểu Quốc hội, nhiều lần công tác, nhất là qua các buổi tiếp xúc cử tri tại xã Nghĩa Trung, huyện Bù Đăng, tôi cũng không nghe ai nhắc đến sự kiện này.

Trong một không gian náo nhiệt giữa núi rừng hùng vĩ, ban đêm những đám lửa mập mờ được đốt lên, họ nhảy nhót, ca hát vui đùa từ ngày này qua ngày khác, đến khi nào ăn hết lễ vật mới thôi. Những gia súc đem theo cứ lần lượt đem ra mổ, xẻ. Tiếng rên la thảm thiết của muôn thú, tiếng ca hát vui mừng, xen lẫn tiếng cồng chiêng của loài người, đã làm khu rừng Bù Na trở nên huyên náo, bất thường.

Đến ngày thứ tư của cuộc lễ, giữa lúc mọi người đang say sưa rượu thịt thì thình lình mặt đất chuyển động, trời đất bắt đầu sẫm tối, mây đen che phủ (người S’tiêng gọi là măng linh măng lâu), sau đó là tiếng nổ long trời, chỉ trong chớp mắt, mặt đất nơi này bỗng nhiên sụp xuống (A dơr lôh teh) chôn vùi hàng ngàn người dự lễ dưới hố sâu, không một ai sống sót.

Theo thông tin từ tài liệu sưu khảo, chúng tôi tìm về địa danh “Đất sụp Bù Na” thuộc thôn 3, xã Đồng Tâm, huyện Đồng Phú. Anh Nguyễn Văn Tâm, Phó Bí thư Thường trực Đảng Ủy xã đi cùng, tâm sự: "Tôi cũng có nghe nói sơ về hố sụp này nhưng chưa hiểu sự kiện cụ thể ra sao. Những năm 1990, tôi đã từng đến hố sụp này chặt nứa để đan cót, chặt tre, cưa xẻ gỗ về làm nhà. Hố sụp rất sâu, xưa kia là cánh rừng tự nhiên với nhiều cây gỗ rất lớn. Hố còn có nhiều mảnh sành sứ, nơi đây từng có nhiều loài thú rừng, có cả cọp sinh sống".

Ông Năm, người gốc miền Tây, năm nay hơn 60 tuổi, gia đình sống ở Bù Na từ trước 1975. Ông từng nghe cha mình kể lại về hố sụp qua những người S'tiêng bản địa. Hơn 30 năm trước, gia đình ông là một trong những người đầu tiên đến đây lập nghiệp, sinh sống, chọn mảnh đất trên miệng hố sụp cất căn chòi vào cuối năm 1989. “Tôi cũng nghe nhiều người nhắc đến cái tên hố sụp nhưng không biết tại sao nó lại có cái tên này. Mà tôi nghe thấy cũng đúng vì nhìn kỹ nó (vũng đất) giống như một cái hố bị sụp. Thú rừng dưới hố sụp ngày xưa nhiều lắm, nhiều loại thú đi ăn ngay cả ban ngày. Nơi đây lúc tôi bắt tay khai phá có thấy một số dụng cụ giống lu, tô chén… như được làm bằng đất, nhưng sau nhiều năm nay đã phân hủy hết rồi”, ông Năm nói.

Trở lại lịch sử của người S’tiêng, trong Quốc Sử quán Triều Nguyễn (đời Minh Mạng thứ 19, 1820 -1840), phần chép về sinh hoạt của các thổ dân ở phía Bắc Trấn Biên Hòa (vùng đất Phước Long) có ghi rằng: "Người thổ dân thì không biết chữ, đốt rẫy làm ăn, gác sàn mà ở, không nhớ ngày tháng. Khi gặt hái xong thì hội họp ăn uống, đánh trống, đánh chiêng, cùng nhau vui thích gọi là ngày Tết" - [Đại  Nam Nhất thống chí 1979].

Theo tác giả Mạc Đường trong cuốn “Vấn đề dân tộc ở Sông Bé 1985” thì đầu thế kỷ XX, một sỹ quan người Pháp là Barthélémy đi khảo sát vùng núi Djambra (tức núi Bà Rá) vào năm 1.900 đã miêu tả rất chi tiết các làng S’tiêng ở vùng này" [Mạc Đường 1985, 17].

Như vậy, việc cộng đồng các làng người S’tiêng lúc bấy giờ (đầu thế kỷ XX) kéo nhau về Bù Na để tổ chức lễ hội là sự thật. Những người S’tiêng xung quanh núi Bà Rá tự gọi mình là "Bơn Jâng Brah" tức người chân núi Bà Rá, họ có những đặc điểm tương đồng về ngôn ngữ, sinh hoạt lễ hội... nên đã kéo nhau về Bù Na tổ chức lễ hội.

Qua thực tế khảo sát, vùng đất này xưa kia rất có thể là vùng đất trù phú, đất đai màu mỡ nên thuận lợi cho việc sản xuất lúa, hoa màu và nhờ mưa thuận gió hòa nên bội thu, được chọn làm nơi tổ chức lễ. Mặc khác, từ xung quanh núi Bà Rá đi sang Bù Na tương đối gần, gần 30km (tác giả Lưu Ty viết gần 50 cây số), khoảng cách này không khó khăn cho việc di chuyển của người S’tiêng lúc bấy giờ.

Tộc người S’tiêng là tộc người thuộc nhóm ngôn ngữ Môn-Khmer, ngữ hệ Nam Á, có dân số đông nhất trong các tộc người thiểu số ở tỉnh Bình Phước hiện nay. Đây là cộng đồng sinh sống lâu đời tại vùng Đông Nam bộ, có bề dày lịch sử, văn hóa và có mối quan hệ lâu đời với các tộc người thiểu số ở Nam Trường Sơn - Tây Nguyên.