Độc đáo nhạc cụ truyền thống của người S’tiêng

BPO - Trong kho tàng âm nhạc của người S’tiêng, bên cạnh chiêng (chinh), cồng (goong) là những nhạc cụ phản ánh sự tiếp xúc, giao thoa văn hóa giữa các dân tộc Nam Tây Nguyên và Bắc Tây Nguyên để làm phong phú thêm đời sống văn hóa, người S’tiêng còn sáng tạo nhiều nhạc cụ truyền thống vừa phục vụ sản xuất vừa phục vụ hoạt động tinh thần trong các lễ hội liên quan đến vòng đời cây trồng, vòng đời người bằng các vật liệu từ thiên nhiên. Đây cũng được coi là những loại nhạc cụ ra đời sớm nhất của người S’tiêng.

Nhạc cụ có chất liệu từ thiên nhiên

Nhạc cụ của người S’tiêng được chế tác từ những vật liệu có trong núi rừng gồm nhiều loại, như sáo (khom pi) được làm bằng một ống nứa dài khoảng 25-30cm, đường kính 1,5-2cm, có 3 lỗ, 5 lỗ hoặc 7 lỗ bấm; thổi qua lưới gà bằng nứa bên mép ống. Sáo không sử dụng đơn độc mà thường kết hợp với các loại nhạc cụ khác trong dịp lễ hội, giao lưu kết bạn của người S’tiêng.

Cồng, chiêng có vị trí rất quan trọng trong đời sống của người S’tiêng - Ảnh tư liệu

Khèn bầu (mbuốt) được sử dụng phổ biến trong đời sống người S’tiêng Bù Lơ được làm từ quả bầu khô. Bầu sau khi phơi khô lấy hết ruột, khoét 1 lỗ ở cuống trái, giữa thân khoét rỗng thông nhau. Sau đó, sử dụng 6 ống nứa dài, ngắn khác nhau kết thành 2 bè (mỗi bè 3 ống), đường kính mỗi ống từ 1,5-2cm. Một đầu cắm xuyên qua vỏ trái bầu, mối nối được hàn kín bởi sáp ong ruồi. Một đầu có mặt bịt kín. Thân ống nứa có đục các lỗ bấm để điều chỉnh âm thanh. Khi thổi kết hợp với hơi thở phát ra âm thanh trầm bổng, mượt mà, mô phỏng âm thanh của chim, tiếng thú rừng. Khèn bầu thường được sử dụng kết hợp với cồng, chiêng trong dịp lễ hội, giao lưu kết bạn, sinh hoạt gia đình.

Đàn tre (đinh jut) thuộc bộ dây, được làm từ ống tre lồ ô, đường kính từ 5-6cm, dài khoảng 50-60cm. Đàn gồm 2 dây làm bằng cật tre được tước ra từ chính ống tre và dùng 3 mảnh tre nhỏ khác làm ngựa đàn căng dây chia đều ở 3 vị trí 2 đầu và giữa. Ống lồ ô thường được chọn có 2 đầu mấu. Chỗ đặt ngựa đàn ở giữa có đục thủng một lỗ nhỏ. Người đánh đàn dựng một đầu ống vào bụng tạo thành góc 45 độ và dùng 2 ngón tay cái gảy dây theo tiết tấu của bản nhạc, nhịp điệu. Đàn chủ yếu được sử dụng trong các lễ hội kết hợp với cồng chiêng.

Nhạc cụ có chất liệu kim loại

Những loại nhạc cụ có chất liệu kim loại tồn tại trong đời sống người S’tiêng chủ yếu được làm bằng đồng, đồng thau hoặc pha thêm gang, chì, trong đó phải kể đến cồng, chiêng.

Ngoài chức năng vật chất, giá trị kinh tế cao, biểu hiện cho sự hùng mạnh và chiến thắng, theo quan niệm của người S’tiêng cồng, chiêng còn là cầu nối con người với thế giới thần linh. Âm nhạc của tiếng cồng, chiêng đã liên kết cộng đồng người S’tiêng lại với nhau, gắn bó cả một vòng đời. Từ khi sinh ra, đứa trẻ đã được thưởng thức âm thanh của tiếng cồng, chiêng qua lễ mừng đầy cữ (lễ thổi tai); lớn lên theo tiếng cồng, chiêng trong lễ mừng sức khỏe, mừng lúa mới, mừng nhà mới, đám cưới, lễ hội lên nhà lúa, cầu mưa, lễ mừng chiến thắng, mừng thọ, lễ cúng bà bóng; đến khi từ giã cõi đời, cồng, chiêng vẫn vang vọng tiễn đưa. Cồng, chiêng giáo dục con người S’tiêng cố kết cộng đồng, dân chủ và đoàn kết, vì vậy được coi là báu vật truyền từ đời này sang đời khác.

Các nhạc cụ truyền thống của người S’tiêng

Nguồn gốc cồng, chiêng trong đời sống của người S’tiêng vẫn chưa có tài liệu ghi chép cụ thể. Tuy nhiên, qua khảo sát có thể thấy rằng, cồng, chiêng không phải do người S’tiêng đúc nên, mà được du nhập từ rất nhiều nơi đến. Bởi lẽ người S’tiêng chủ yếu dựa vào nền văn minh lúa khô nương rẫy, chưa có kỹ nghệ để đúc được cồng, chiêng.

Cồng, chiêng của người S’tiêng gồm 2 loại: Cồng có 5 loại, mặt có núm, với nhiều kích thước khác nhau, chủ yếu phổ biến ở nhóm người S’tiêng Bu Đel. Chiêng gồm 6 cái, phổ biến ở nhóm người S’tiêng Bù Lơ với nhiều kích thước khác nhau. Nếu cồng, chiêng trong các cộng đồng dân tộc Việt Nam đánh bằng dùi khi biểu diễn, thì người S’tiêng dùng tay để đấm vào mặt, chủ yếu do nam giới sử dụng.

Ngoài ra, trong đời sống của người S’tiêng còn tồn tại nhạc cụ chập cheng được đúc bằng đồng, có các kích thước khác nhau, cấu tạo giống chiếc nắp nồi, được sử dụng trong các lễ hội kết hợp với các nhạc cụ như cồng, chiêng để làm tăng nhịp điệu, tạo không khí hào hùng, sống động cho lễ hội.

Trước đây, nhạc cụ truyền thống của người S’tiêng chủ yếu sử dụng trong sản xuất và lễ hội ở các bon, sóc, điều này được quy định trong luật tục. Nhưng hiện nay, do xu thế hội nhập, cuộc sống hiện đại ngày càng văn minh, các loại nhạc cụ của người S’tiêng được sử dụng phổ biến trong các lễ hội, tết, sinh hoạt cộng đồng và biểu diễn trên các sân khấu để phục vụ nhu cầu thưởng thức của nhân dân. Tuy nhiên, để nhạc cụ của người S’tiêng phát huy giá trị rất cần được bảo tồn để hạn chế tình trạng “chảy máu” nhạc cụ, mất đi các giá trị truyền thống người S’tiêng sáng tạo từ bao đời nay.